Kültür, insanların her gün kendilerini nasıl yeniden ürettikleri ile ilgilidir. Sabahları uyanıp kahve yudumladığımız zamanlarda, haber ve etkinliklere kolayca ve hızlı bir şekilde göz atabilen bizim için tasarlanmış akıllı telefonlarımız, çevrimiçi olarak çok sayıda kitap okumamızı sağlayan tabletlerimiz ve müzik ile videoları anında indirmek için kullandığımız diğer elektronik araçlarımız var. Yani günlük yaşamımızı şekillendiren elektronik kültürel bir ortamda yaşıyoruz.
Dünyadaki küresel ekonomik sistem, her bireyin beynine iletişim araçları yoluyla girer ve ortak bir kültürü yayar. İletişim araçlarının önemini hatırlamamızın ve McLuhan'ın iletişim araçları hakkında bahsettiği “küresel köy” kavramına geri dönmemizin en güçlü nedeni belki de bu ortak kültürdür.
Bu çalışmanın ana araştırma sorusu “Ne tür bir elektronik kültürde yaşıyoruz?”.
Ayrıca, araştırmada “Elektronik kültür ikincil bir sözlü kültür mü?”, “Elektronik kültür nasıl bir toplum ortaya çıkardı?” gibi sorulara cevaplar aradık.
Araştırmada, iletişim araçlarından 'yeni' olarak online eğitim, elektronik kültürün karakteristik özelliği olan 'kişiselleştirilmiş, isimsiz bir alan ve ticarileştirilmiş' 'vizyon' anlayışına bağlılık gibi kategoriler etrafında çeşitli konuları mikroskop altında incelemeye çalıştık.
Elektronik kültür, kişiselleştirilmiş bir anonim alan olarak ortaya çıkmıştır.
Bu alan kişiselleştirilmiş bir alan olarak tanımlanmaktadır, çünkü bu alanların insanların bilgilerini, günlük yaşam deneyimlerini, gittikleri yerleri, okudukları kitapları ve yaşam tarzı olarak gördükleri filmleri sunması gerekir.
Ancak, bu alanın gerçek yada sanal olup olmaması önemli değildir. Bu bir "simulacrum" (hayal, imge) evrenidir. Burası bir insanın, ürettiği ve gerçeğin kendisi yerine gerçekliğin belirtilerini nerede gördüğüyle ilgili bir alandır.
İletişim şekillendiren toplumlarındaki değişimi destekleyen düşünce çizgisi, Harold Innis ile başlar. Innis, "İletişimin Önyargısı" (1951) adlı eserinde, yani McLuhan ve Ong'dan çok önce yeni iletişim araçlarının gelişiminden dolayı tarihsel ve sosyal kesintiler olduğunu belirtmiştir.
Innis, tarih boyunca hüküm süren iletişim araçlarına göre, insanlık tarihini sözlü, yazılı ve elektronik olarak üçe ayırmıştır. Toplumdaki baskın yapı ile ilgili bilgilerin kaydedilmesi ve iletilmesinde baskın olan iletişim araçlarına dayanan bu tanım, medya ve iletişim araştırmacıları tarafından sıklıkla kullanılmaktadır. (Meyrowitz, 1985).
Innis'e göre, radyonun ortaya çıkışı demokratik fikirlerin gelişimini ve halkın eleştirel düşünmesini geliştirmiştir. Bununla birlikte, diğer tüm iletişim araçlarında olduğu gibi, Innis ayrıca radyonun ekonomik gelişmelere ve ekonomik güç dengelerine dayanarak toplumu etkileyeceğini de fark etti.
Ticari ilanlar radyo ve basın yayınlarında görülür görülmez, Amerika’da olduğu gibi, iletişim araçları müşterinin özel sektöre olan ilgisini çekmenin bir aracı olarak hizmet etmeye başladı. Çok iyi kişiselleştirilmiş, programlanmış bir radyoda hedef kitle reklamları, 20. yüzyılda Kuzey Amerika'daki tekelleşmeye hizmet etti. Innis, baskın kapitalist sistemler diğer güçlerle birlikte, kısa vadede en fazla kar elde etmeye odaklanan iletişim araçları arasındaki ilişkinin incelenmesi gerektiğini ileri sürdü (Commor, 2001, s. 282-283).
Commor'a (2001, s.287) göre, Innis'in yöntemine uyulmalı ve internet teknolojisi bugün dünyadaki baskın üretim biçimi olan kapitalizm bağlamında yeniden incelenmelidir. Son yirmi yılda, tüm yapılar; küresel ekonomi ile birlikte gelişen ticaret ve neoliberal politikalar doğrultusunda şekillendi.
Her ne kadar Innis küreselleşme ile kapitalizm ve iletişim araçları arasındaki bağlantıyı görse de, Marshall McLuhan dünyayı küresel bir köye dönüştüren iletişim araçları yaklaşımını ortaya koydu. McLuhan'a göre (2006, s.16), uluslararası şirketler insanların tüketim alışkanlıklarını daha fazla etkiledikçe, adeta bir küresel köy olan elektronik ağlara bağlı insanları daha fazla etkileyecektir.
"The Medium is the Massage" adlı kitabında (1967) McLuhan, elektronik teknolojisinin kişisel yaşamın her yönünü etkilediğini belirtti. Bu çalışma ile McLuhan, insanları eylemlerini, fikirlerini ve değerlerini yeniden düşünmeye ve değerlendirmeye çağırdı. McLuhan, ailemizin, arkadaşlarımızın, eğitim sistemimizin, çalışmamızın, diğer insanlarla ilişkilerimizin ve nihayetinde kendimizin önemli ölçüde değiştiğini ortaya koydu.
McLuhan'a göre, insanlar iletişim araçlarını kullanarak birbirleriyle iletişim kurduğundan, iletişim araçlarına bağlı olarak kültürümüz şekilleniyor. Örneğin, elektronik teknolojisi; tanıtımı, montaj ve yerleştirme eylemini güçlendirirken, alfabe ve baskı teknolojisi; uzmanlaşma ve parçalanma sürecini desteklemektedir.
McLuhan’ın iddiasına göre, alfabenin keşfedilmesinden yazılı kültürün etkilerine kadar, parçalanma alışkanlığı “uzmanlık”, insan faaliyetlerini kademeli olarak dallara ayırdı (McLuhan, 2006, s. 45).
Bu nedenle, sosyal ve kültürel değişiklikler; iletişim araçlarının nasıl çalıştığından bağımsız olarak anlaşılamaz. İletişim araçlarının siyasetten ahlaki değerlere, ekonomiden sosyal ilişkilere değişmediği bir alan yoktur (McLuhan, 2006, s.9).
McLuhan, iletişim araçlarındaki teknolojik gelişmelerin insanların yaşam tarzlarını değiştirdiği konusunda ısrar ediyor. Demiryolunun gelişimi; insanların bakış açılarını ve ilişki biçimlerini değiştirerek yeni bir şehir ve aile yapısı yarattığı, baskı teknoloji sayesinde taşınabilir hale gelen bir kitap okuma alışkanlığı, insanları bireysel davranışlarından dolayı birbirinden ayırmıştır. Elektrik şebekeleri ile çevrili şehirler; artık sadece bir fuar alanı veya yaşanacak bir yer değil, yeni teknolojilerin sergilendiği bir metropol bölgesi haline gelmiştir. Elektrik ışığı bir iletişim aracı olarak görülmemektedir, çünkü içeriği yoktur. Bununla birlikte, elektrik ışığının mesajı, elektrik endüstrisinin merkezileşmemiş mesajını taşır; bu, her yere nüfuz eder. Elektriksel ışık ve güç, kullanımlarına göre değişmektedir, yani radyo, telgraf, telefon ve televizyon gibi zaman ve yer faktörlerini ortadan kaldırmaktadır (McLuhan, 2006, s.72).
Walter Ong, “Sözlü ve Yazılı Kültür” (1982) adlı kitabında, elektronik teknolojisindeki (telefon, radyo ve televizyon ve çeşitli ses kayıt araçları) gelişmelerin insanları ikincil bir sözlü kültür çağına soktuğunu iddia etmektedir. Ong, ikincil sözlü kültürün hem çok benzer olduğunu hem de birincil kültürden farklı olduğunu söylemiştir. Yazı ve baskı teknolojisi, insanları okudukları metni anlama konusunda izole ederken, ilk ve ikincil sözlü kültürler izleyiciler arasında güçlü bir grup bilinci yarattı. Ancak, ikincil sözlü kültür tarafından grup bilinci ile bir araya getirilen dinleyici topluluğu, ilk sözlü kültürden çok daha büyük bir kitledir. McLuhan’ın deyimiyle burası küresel bir köy. Birincil sözlü kültür insanı dışa dönük olduğundan, içe dönük olma ihtimali pek yoktur, ancak artık dışa dönüğüz çünkü yeterince iç içe geçmiş durumdayız (S.P. Banon, Trans., 2007, s.161).
Bauman ve Lyon, “Liquid Surveillance: A Conversation” adlı kitaplarında (2000), yazılı kültürle izole edilmiş bir topluluğun ikincil sözlü kültür ve elektronik kültür arasındaki ağ ile yeniden tanımlandığını iddia ederek McLuhan ve Ong'a ait görüşlere yaklaştılar.
Aslında, Lyon, McLuhan’ın küresel köy ifadesinin halen geçerli olduğunu söyleyerek, Khun’un paradigması kavramına atıfta bulunuyor. Dünyayı küresel bir köy yapan iletişim yoluyla inşa edilen yapı, şimdiden ticarileşmiş bir yapıdır. İletişim araçları, bu yapı içinde kurduğumuz ilişkileri, dünyayı anlamlandırmak için kullandığımız kavramlar ve değerler hakkındaki düşüncelerimizi belirlememizi sağlar. İletişim araçlarının doğasını ve insanların bu araçları nasıl kullandıklarını anlamadan, toplum ve kültür analizi yetersiz kalacaktır. Dijitalleşme kavramı, iletişim sistemlerinin önemini vurgulamak ve bugünün yaşam tarzının her dönemden farklı olduğunu vurgulamanın insan yapımı bir şey olduğunu açıklamak için kullanılmaktadır (Gere, 2002, s.16).
Dijital kültür, iletişim araçlarıyla kültür ve sanatla birleşen dijital trendler olarak tanımlanmaktadır (Uzelac, 2008, s.3).
Türkiye'de sosyal bilimler alanındaki elektronik kültür üzerine yapılan çalışmalar incelendiğinde, genellikle “dijital kültür” kavramının tercih edildiği görülmektedir. Ancak Elektronik kültür kavramıyla ilgili bir çalışma neredeyse yok. Çalışmalarda dijitalleşme kavramının farklı şekillerde tanımlandığı görülmüştür. Çaycı ve Karagülle (2016, s.572), dijitalleşmeyi, özellikle internet olmak üzere iletişim araçlarındaki teknografik yeniliklerin sonucu olarak küreselleşmiş bir kültürel deneyimi olarak tanımlamaktadır.
Güzel (2016, s. 86) ise, dijital kültürün internet toplumunu tanımlamak için kullanıldığını ve kültürel dönüşümü tanımlamak için kullanıcı profili gibi kelimeleri kullandığını ve bu kavramın aynı zamanda Lévy (2001) tarafından “siber kültür” olarak adlandırıldığını söylüyor.
Ayrıca, dijital kültür kavramının postmodernizm ile birlikte kullanıldığı görülmüştür.
Kaplan ve Ertürk (2012, s.7), dijital çağ olarak da bilinen bu dönemin, teknolojik gelişmelerle sosyal dönüşümü yarattığı post-endüstriyel, postmodern bir dönem olduğunu belirtmiştir.
Dijital kültürün niceliksel yönünü vurgulayan Avcı'ya (2016, s.252) göre, dijital kültür, verilerin toplandığı ve kodlandığı (program komutları ile matematiksel olarak kodlanan) bilgisayar sistemi tarafından oluşturulan sanal alandır.
Bu çalışmada, “dijitalleşme” kavramı yerine, iletişim cihazının matematiksel kodlamasına (programlamasına) veya diğer tanımlama formlarına bağlı olarak, odaklanıldığından “elektronik kültür” kavramının kullanılması tercih edilmiştir.
Çalışmanın Ana Başlıkları:
Elektronik Kültürde Görünüm ve Vizyon
Kişiselleştirilmiş ve Anonim Alan
Bilginin Ötesinde
Ticari Alan
Sonuç
Ong'un dediği gibi, “yazı bir teknolojidir”, ancak yazı teknolojisi toplumları yazılı kültür çağına sokmuştur. 19. yüzyılda pasajları aydınlatan elektrik ışığı bir iletişim aracı olarak görülmedi çünkü ilk başta içeriği yoktu. Ancak elektriğin keşfi; toplumları telgraf, telefon, radyo, televizyon ve son olarak da internet teknolojilerindeki kullanımıyla elektronik kültür çağına getirmiştir.
Burada bahsedilmek istenen asıl şey, bir dönemden diğerine gerçekleşen bir ilerlemeden bahsetmek değildir, iletişim araçlarındaki teknolojik gelişmeleri kullanarak, bir dönemi, insan ve toplumların karakterini biçimlendirme anlamında, kendi özellikleri ile bir dönemi farklılaştırmak için kullanmaktır.
Bugün, bir bebek elektronik bir kültürde doğar ve bu kültürde büyür.
Tüm teknolojik gelişmeler gibi iletişim araçlarının ilerlemesi de hem övülmüş hem de endişeyle karşılanmıştır. Her şeyden önce, Bauman ve Lyon'un “bilgisayarlar tek başına suçlu değildir” dediği gibi, iletişim kurmak için yalnızca bir araçtır. İletişim araçları da insan yapımıdır; değiştirilebilir ve dönüştürülebilirler.
“Bilgi toplumu” ve “bilgi devrimi” gibi abartılı ve şüpheli kavramlar, günümüz modern toplumunu ve kültürünü anlamak için iletişim teknolojisi sayesinde sağlanan fırsatlar nedeniyle insanlık tarihi için ortaya atılmış olsa da iletişim araçlarını dikkate almayan bir açıklama yeterli değildir.
Elektrik şebekelerinde akan enerjinin hızlı bir şekilde iletilmesi, küresel bir söylemle; zaman ve mekândan bağımsız olarak, dünyanın her köşesine nüfuz ederek farklı coğrafyalarda yaşayan insanların ve toplumların günlük yaşam tarzlarını belirler. Tabii ki, iletişim araçlarındaki değişim sadece toplumların kültürlerini etkilemek ve değiştirmek için yeterli değildir, fakat aynı zamanda en güçlü değişkendir.
Nasıl iletişim kurduğumuz kültürümüz ve kendi hakkımızda bilgi verir. Ayrıca, iletişim araçları küresel ekonomik sistem ve diğer yapılar gibi bir yapı içerisinde çalışır. İletişim araçlarının mülkiyet yapısı ve dünyada nasıl organize edildiği kendi başına bir araştırma konusudur.
Elektronik kültürde, iletişim ve toplumu anlamaya çalışan bu çalışmanın odak noktası ne tür bir elektronik kültüründe yaşıyoruz?
Elektronik kültürün özelliklerini belirlemek için her şeyden önce bu konuyu tartışan teorisyenlere danışıldı. Çalışmada, elektronik kültürün yeniden yaratıldığı kişiselleştirilmiş, anonim, zaten ticarileştirilmiş bir kültür olduğu tespit edildi. Elektronik kültürde bilgi kavramının nasıl ifade edildiği, bilginin nasıl üretildiği ve yayıldığı konular üzerinde duruldu.
Günümüzün İnternet teknolojisinin ortaya çıkmasının ilk günlerinden bugün ki gelişimine kadar, elektronik araçlar konumların, kurumların ve insanların görüntülerinin daha da gelişmesine yardımcı olmuştur. Görsel yaratma yöntemi ile iletişim araçlarının görsel hurdaya çıkarılmasını tanıyan reklam endüstrisi, görüntünün pazarlanmasıyla görsel kültürün satışına hizmet etti. Pazarlama emtiaları ve algıları, televizyon ve ardından internet ve sosyal ağlar aracılığıyla “vizyon” ve “görünüş” ün önemini arttırmakla kalmadı, aynı zamanda yaşamın tek amacının da başkalarının hayatlarını gözlemleme isteği ve bunun da eğlence amaçlı olduğunu gösterdi. Sosyal ağlarda paylaşılan fotoğraflar ve hikayeler, sinema karelerinin yerini aldı. Elektronik araçların sunduğu imkanlar, sıradan insanları ünlü araçlara dönüştürdü. Bir süre sonra insanlar kendilerini pazarlayabilecekleri bir seviyeye ulaştılar. Elektronik araçların sunduğu olanakların geliştirilmesi, pazarlama kanallarını da değiştirdi. Böylece, internet fenomenleriyle pazarlanan ticari ürünler kişisel bloglar aracılığı ile de müşterilere sunulmaya başlandı. Ve böylece internet, ticari küresel pazara hizmet veren ikincil bir sözlü kültür yarattı. Anonim kültür kaybolmuyor aksine kişisel alanlara yayılıyor. Bir kişi elektronik ortamda deneyimlerini, görüntülerini ve yaptıklarını paylaşmaya başladığı andan itibaren kopyalanabilir bir ürün haline geldi. 'Paylaşma ve beğenme' seçenekleri ile kişisel deneyimlerini paylaşan milyonlarca insan, esasında aynı deneyimi yaşamak ister hale geldi.
Kişisel bloglar ve sosyal medya, insanlar için hayali bir yaşam alanı sunar. İnsanlar fark edilmek ve diğerlerinden farklı olmak için kendi sayfalarını kişiselleştirmek konusunda daha istekli hale geldiler. Bununla birlikte, modern elektronik kültürünün ilk evrelerinde, yenisini ilk tüketen ve tanıtanlara “işsiz, (boş gezenin boş kalfası)” denildi, modern kültürün ileri devresinde ise bu “fenomen” kavramına dönüştü. Bu nedenle, popüler fenomen kavramı entelektüel işsiz yerine kullanılır hale geldi. Dolayısıyla olayın değeri, tıklama ve görüş oranı ile belirlenir oldu. “Popüler” statüsü, beğenilmek ve takip edilmek için yeterli bir kriter oldu. Zaten ticarileştirilmiş bir iletişim sisteminde, insanlara “mutsuz” olma hakkı verilmez. Her an “mutlu olma” söylemi, internet ağlarında “mutlu görünmek” ve resimler, videolar ve resimlerle belgelemek için bir yol haline geldi.
Elektronik kültürde bilgi kavramı da değişti. İnternet'te yapılan her araştırma merak bilgisinden ziyade, bir bilgiden diğerine atlamaktan (sörf yapmaktan), 'bakmaktan', konuya odaklanamamaktan, değerlendirmeleri yüzeysel yapmaktan ibarettir. Ve İnternet teknolojisindeki hızlı gelişim, anlık ve bilgi akışındaki zamansızlık, düşünmeye odaklanmayı ve bilgiyi derinleştirmeyi mümkün kılmaz. Yazılı kültürde, araştırmacı kütüphanelere gider ve ansiklopedi veya ana kaynaklara ulaşır. Ancak, elektronik kültüründe sanal sözlükler, bloglar veya bu bağlamda alınan metinlere erişilerek elde edilen bilgilerle araştırma yapılır. Elektronik kültürdeki her türlü bilgiye ulaşmak kolaylaştığından, insanların araştırma merakı azalmıştır. Sadece kaynaklara bir bakış atmak, araştırma yapmak sanılır oldu. Böylece, bilginin kalitesi önemli ölçüde değişti.
Çilem Tuğba Koç